هنر قطاعی و آشنایی با ابزارهای آن

هنر قطاعی

آشنایی با قطاعی یا قطعه کردن کاغذ یکی از رشته‌های ظریف و دقیق هنری است که در آن هنرمند پس
از طراحی روی کاغذ، نقش را با قیچی یا کارد مخصوص از میان کاغذ در می‌آورد و با چسباندن آن
بر زمینه‌ای به رنگ دیگر، اثر جدیدی به وجود می‌آورد.
هنر قطاعی از جمله هنرهای در حال فراموشی در کشور است که با سابقه‌ای چهارصد ساله از دوران تیموری یکی
از بدیع‌ترین میراث ذوق و زیبایی‌شناسی ایرانی محسوب می‌شود.
هنری که شاهکارهایی بی‌مانند از هنرمندان ایرانی را در تجلید و کتاب‌آرایی و حاشیه‌بندی و همه رشته‌های مرتبط با کاغذ

و نقوش تزئینی متنوع به نمایش گذاشته است.
مهم‌ترین‌ و جالب‌ترین‌ ویژگی‌ این‌ هنر در جنبه‌ آذینی‌ و آرایشی‌ و چشم‌نوازی‌ آن‌ است‌.
از این‌رو در متن‌ برخی‌قرآن‌ها و دیوان‌ها،از آغاز تا انجام‌ هنر کاغذگری‌ به‌ انجام‌رسیده‌ است‌ که‌ نمونه‌ای‌ از حد اعلای‌
حوصله‌ و پرکاری‌ ودقت‌ و ظرافت‌ است‌.
در این‌ رشته‌ هنرمندان‌ بزرگی‌ پدید آمده‌ بودند که‌ نمونه‌کارهای‌ آنان‌ در دست‌ است‌ و از دیده‌ دقت‌، ظرافت‌،منبت‌کاری‌ و
زیبایی‌ شگفت‌انگیز است‌ و پیداست‌ که‌این‌گونه‌ جلدسازی‌، نخستین‌ بار در تبریز و بغداد در دربارجلایریان‌ پدید آمده‌، سپس‌ در دیگر
شهرهای‌ ایران‌ رواج‌یافته‌ است‌.
ابزارهای‌ کاغذبری‌ بسیار ساده‌ و انگشت‌شمار هستند ازجمله‌ کاغذ، ساده‌ یا رنگین‌، مقراض‌ یا قیچی‌، کارد کوچک‌و یا کارد و
گزن‌های‌ ویژه‌ پوست‌بری‌ “شفره”، قلم‌های‌فلزی‌ گوناگون‌، پیش‌ تخته‌ و مقوا.

قطاعی؛‌ هنر از یاد رفته

قطاعی در لغت به معنای بریدن و قطعه ساختن است و قطاع به هنرمند این عرصه اطلاق می‌شود.
همچنین اصطلاح قطعه در سیاه مشق و نقاشی پشت شیشه از گذشته به یادگار مانده است.

خاستگاه قطاعی

بر اساس نوشته استاد یحیی ذکاء، هنر قطاعی نخستین بار در کشور چین دیده شده است.
او در کتاب «هنر کاغذ بری در ایران» آورده است «نویسنده و هنرشناس چینی « آ.
یین» بر آن است که کهن‌ترین نوشته‌ای که در آن از کاغذبری یادی رفته، از روزگار خاندان سونگ (سده۱۰ تا
۱۳ میلادی) است لیک خود او پیدایش این هنر را در آغاز تاریخ چین می‌گذارد و آن را با سوزن
دوزی (امبرودری) همبسته و همراه می‌داند.
زیرا در آن شکل‌ها و نقش‌هایی به‌کار می‌رود که با نمونه‌های بریده، همانند است و عقیده او بر آن است

که این نمونه‌ها بایست برپایه الگوی سوزن‌دوز‌ها، درروزگار«هان» (سده سوم پیش از میلاد تا سده سوم بعد از میلاد) که
کاغذ هم در همان زمان اختراع گردید پیدا شده باشد.»

ایران و لهستان، سرزمین قطاعی

پیدایش هنر قطاعی در ایران از سده نهم هجری قمری
است و قبل از این تاریخ در کتاب‌ها و نوشته‌ها از کاغذبری و کاغذبران یاد نشده است و نمونه‌های موجود
مربوط به بعد از سده نهم هستند.
با بررسی نمونه‌ها و نام و جای زندگی کاغذبران، چنین پیداست که رواج و گسترش این هنر در میان مردم
شهرهای هرات، تبریز و شیراز، بیشتر از جاهای دیگر ایران بوده است.
قطاعی در هیچ کشوری چون ایران و لهستان فراگیر نشد.
هنر قطاعی در لهستان به حدی بود که حتی زنان خانه‌دار، با برش کاغذ نقوش متفاوتی را طرح می‌کردند تا
در و دیوار خانه را با آن تزیین کنند.
از سال‌های دهه ۱۸۷۰ به بعد که کاغذهای گلاسه رنگی در این کشور به تولید انبوه رسید، این هنر رواج
بیشتری در میان زنان لهستانی پیدا کرد؛ به‌طوری که برخی از آن‌ها در همین هنر شهرت جهانی یافتند.

قطاعی،‌ در خدمت کتاب‌آرایی

با نگاه به برخی از آثار هنر قطاعی لهستان می‌توان رگ و ریشه‌ای از تصویرسازی‌هایی یافت که گرافیک لهستان را
با سبک و سیاق خود جهانی کرد و البته جا دارد در این‌باره تحقیقات مفصلی صورت گیرد.
اما در ایران، قطاعی در خدمت هنر کتاب‌آرایی و کتاب‌سازی قرار گرفت.
در برخی کتب دست‌نوشت قدیمی صفحات آغازین و پایانی را با نقوشی که از برش‌های کاغذ طراحی شده بود تزیین
می‌کردند.
برخی از قرآن‌ها و دیوان شاعران نیز با همین نقوش قطاعی، آراسته و آرایش می‌شدند.
در این مورد می‌توان به یک مجلد از قرآن کریم اشاره کرد که اکنون در کتابخانه «سرکاری رامپور» هندوستان نگهداری
می‌شود.
تمام حرف‌ها، آیات و سوره‌های این قرآن از کاغذهای بریده شده تشکیل شده‌ که روی زمینه سرخ رنگی چسبانده شده‌اند.

ابزار قطاعی

نخستین ابزار کاغذبرى، خود کاغذ است که مى‌تواند سفید یا رنگى باشد.
جنس کاغذ نباید بسیار نازک و یا زیاد ضخیم باشد.
ابزار دیگر مقراض یا قیچى است.
البته بعضى کاغذبران از کاردهاى شفره که در جلدسازى به‌کار مى‌رفت، استفاده مى‌کردند.
از قلم‌هاى فلزى گوناگون نیز با نوک‌‌هاى تیز و برنده به اشکال مخصوص، براى بریدن انحناها و یا دایره‌ها و
سوراخ‌هاى بسیار ریز در این هنر استفاده مى‌شود.
ابزار دیگر پیش‌تخته بود که کاغذ روى آن قرار مى‌گیرد و با فشار دست بر قلم یا ضربه علائم چکش
بخش‌هاى میانى و گردى‌ها و منحنى‌ها بریده مى‌شود و مقوا نیز براى زمینه کار لازم است تا پس از پایان
کار، بریده‌ها روى آن چسبانده شوند.

قطاعی و طاقچه‌های آراسته
در گذشته براى آرایش دیوارها، طاقچه‌ها، طاق‌نماها، رو و دور بخارى‌ها و گاه زیر شیشه از کاغذبرى بهره مى‌بردند.
در بعضى کتاب‌هاى دست‌نویس، چند برگ اول و آخر کتاب را با شمسه و ترنج و کاغذهاى بریده رنگین مى‌آراستند.
این هنر همچنین براى آرایش فانوس‌ها، استفاده مى‌شد.
کاربرد دیگر این هنر در باغچه‌برى بود.
در این شیوه گل‌ها و درخت‌ها و یا دسته‌گل‌ها را به‌طور متقارن روى سطح تخته یا کاغذ یا مقوا مى‌چسباندند

که مثل نقشه قالی، خود را نمایان مى‌ساخت، یا نقش گل‌ها و بوته‌ها را بریده و آن‌ها را به‌طور عادى
در یک سطح افقی، قائم نگاه مى‌داشتند.
اغلب باغچه‌برى‌ها را در نوروز و عیدهاى دیگر براى شاهزادگان و بزرگان به ارمغان مى‌بردند.
شهر