آشنایی با تاریخچه چاپ سنگی و روش انجام آن

تاریخچه چاپ سنگی

تاریخچه چاپ سنگی , چاپ سنگی یا لیتوگرافی بیش از ۷۰ سال چاپخانه های ایران را در انحصار
خود داشت.
یکی از ویژگی های نسخه های چاپ سنگی که همواره مورد تأیید اهل فرهنگ بوده، خط آن‌ها ـ به خصوص
خط نستعلیق ـ است که در چاپ این کتاب ها مورد استفاده قرار گرفته.
در روند تکاملی ضبط اندیشه عواملی مانند دوام، فراوانی، دردسترس‌بودن، نرمی، سبکی، و کم‌حجم‌بودن مواد همواره مد نظر بوده است.تاریخچه
چاپ سنگی نگارش در سیر تکاملی و تاریخی خود از حکاکی بر روی سنگ آغاز و بتدریج به
ضبط بر روی طومار پاپیروس و سپس طومار چرمین و پوستی تغییر شکل داد و در انتها با اختراع کاغذ
و پیدایش هنر خوشنویسی و نسخه‌نویسی، تا دوران چاپ به تکامل خود ادامه داد.
با پیشرفت صنعت و دانش، به کتاب های بیشتری احساس نیاز شد.
اختراع ماشین چاپ پاسخی به این نیاز بود.
ابتدا کتاب های چاپی سربی با حروف و وسایل ابتدایی منتشر گردید و سپس به دلیل هزینه بالای آن و
پاره ای از مسائل، چاپ سنگی مرسوم گردید.

چاپ سنگی نوعی چاپ مسطح بوده که درآن به جای حروف از سنگ مرمر استفاده می شده

بدین ترتیب که نوشته یا تصویر را به روی سنگ منتقل می کردند و با استفاده از روش
های شیمیایی آن را برجسته می نمودند و سپس این تصویر به کرّات روی کاغذ کپی می شده است.
این نوع چاپ با استفاده از روش مختلط فیزیکی SDو شیمیایی بر اساس دفع متقابل آب و چربی اختراع گردیده.
چاپ سنگی از اروپا به ایران راه یافت و نخستین بار در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار بود که «عباس
میرزا نایب‌السلطنه»، «محمد صالح بن حاج محمد باقر خان شیرازی» معروف «به میرزا صالح تبریزی» را به مسکو فرستاد تا
دستگاه چاپ سنگی را با خود به ایران آورد.
این شخص دستگاه چاپ سنگی را به تبریز آورد و اولین چاپخانه سنگی را در ایران دایر نمود(dot) تاریخچه چاپ
سنگی

نخستین چاپ سنگی در تبریز، چاپ قرآن در سال ۱۲۵۰ هجری قمری و کتاب «زاد المعاد» در سال ۱۲۵۱ هجری
قمری می باشد.

در سال ۱۲۵۹ هجری قمری آقای «عبدالعلی» نامی اسباب چاپ سنگی را با خود به تهران آورد و در
همان سال کتاب «تاریخ معجم» و پس از آن «پطر کبیر» را به چاپ رسانید.
کتاب «حدیقه‌الشیعه» تألیف «مقدس اردبیلی» یکی دیگر از کتب چاپ سنگی است که در سال ۱۲۶۵ هجری قمری در تهران
به چاپ رسیده است.
پس از آن چاپ سنگی در مدت کوتاهی در دیگر شهر های ایران رواج یافت، به طوری که به مدت
۵۰ سال، یگانه روش چاپ در ایران محسوب می گردید.
تا اواخر دوره قاجاریه هر چه در ایران به چاپ می رسید چاپ سنگی بود.
در چاپ سنگی نقاشان و خطاطان و خوشنویسان می‌توانند با مرکب، هنر خود را در سرلوح، ترنج‌اندازی آغاز و انجام
کتاب، و همچنین در تصاویر، به حد اعلای نفاست و زیبایی برسانند.

• روش کار در چاپ سنگی

ابتدا مطالب یا تصاویر مورد نظر با مرکب مخصوص روی کاغذهای مشمع مخصوصی که زرد رنگ بود نوشته می شد.
بعد به مدت ۲۴ ساعت در داخل آب نگه داشته می شد و سپس روی سنگ مخصوص که قبلاً ساییده

شده و حرارت گرفته و داغ شده بود برگردانیده می شد تا خطوط به روی سنگ انتقال یابند.
سپس بر روی سنگ اسید نیتریک ریخته می شد تا محل خالی سنگ (یعنی اطراف نوشته ها) به اندازه یک

میلیمتر حل شود و نوشته های روی سنگ به صورت برجسته نمایان گردد.
سپس با غلتک، مرکب بر روی سنگ نقش می بست و با فشار یکسان و یکنواخت سنگ بر روی کاغذ،

عمل چاپ صورت می گرفت.
برای آن که در هنگام چاپ، مرکب چاپ اطراف نوشته ها و خط ها را نگیرد از مخلوطی از آب
و اسید و محلول صمغ عربی۲ استفاده می شد.
استادکار با قلم، جاهای خوب گرفته‌نشده را اصلاح می کرد و به آن صمغ می زد تا برجسته شود.
بعد از محکم کردن سنگ با تسمه بر روی ماشین چاپ، کارگر مرکب‌زن با یک غلتک، مرکب را آهسته روی
لوح می مالید(dot) تاریخچه چاپ سنگی

کارگر دیگری به نام کاغذگذار، ورق را با احتیاط روی سنگ می‌گذاشت.

چرم گذار با ورقه ای از چرم ضخیم روی کاغذ را می پوشاند.
این کار سبب می شد فشار وارد بر تمام سطوح کاغذ، یکسان باشد.
دو نفر غلتک‌کش با حرکت غلتک و با یک فشار عمودی، عمل چاپ را انجام می دادند.
کاغذ بردار، کاغذ چاپ‌شده را بر می‌داشت و لایه‌گذار، یک لایه میان ورقه های چاپ‌شده می گذاشت تا کاغذهای چاپ
شده زودتر خشک شوند.
ماشین قادر بود ساعتی ۲۰۰ برگ چاپ کند و با هر سنگ هفتصد برگ چاپ می‌شد.
در پایان، سنگ ساب‌ها سنگی را که یک بار از آن استفاده شده بود، از چاپ در می آوردند، آن
را گرم می کردند و سپس با یک سمباده زبر به اندازه کف دست، آنقدر روی سنگ می ساییدند۱ تا
نوشته ها کاملاً پاک شود.
بعد از آن با اسید رقیق، آن را می شستند تا برای مرحله بعدی که شامل نوشتن، تیزابکاری و…
است آماده باشد .
نگارخانه