مروری بر زندگی عبدالرحمان صوفی، ریاضی‌دان و اخترشناس بلند پایه کشورمان

مروری بر زندگی عبدالرحمان صوفی رازی

ابوالحسین عبدالرحمان بن عمر بن محمد بن سهل صوفی رازی، مشهور به عبدالرحمان صوفی، ریاضی‌دان و اخترشناس بلندپایه ایرانی در
۱۴ محرم‌الحرام سال ۲۹۱ هجری قمری (بر اساس برخی منابع نهم محرم‌الحرام) در ری دیده به جهان گشود.

از دوران کودکی و تحصیلات وی اطلاع چندانی در دست نیست، ولی خود او در مقدمه کتاب «صورالکواکب» از دانشمندی
به نام رئیس ابوالفضل به‌عنوان استادش یاد کرده که در اصفهان نزد وی نجوم آموخته است.
از آنجایی که «استاد رئیس» لقب ابوالفضل محمد بن حسین بن محمد مشهور به «ابن عمید (وفات ۳۵۹ هجری قمری)»
وزیر بزرگ آل‌بویه بوده است، گمان می‌رود که استاد صوفی در نجوم ابن عمید بوده است.

رصدهای صوفی در زمره صحیح‌ترین رصدهای نجومی اسلامی به‌شمار می‌رود.
وی پس از بطلمیوس نخستین کسی بود که به پژوهش‌هایی منظم درباره ستارگان آسمان پرداخت.
این دانشمند کتاب «صورالکواکب» را در سال ۳۵۳ هجری قمری و در سن ۶۱ سالگی به اشاره و حمایت عضدّالدّوله
و بر مبنای «مجسطی» بطلمیوس تألیف کرده است(dot) صوفی در کتاب خود منجمان را به دو دسته تقسیم کرده است:
گروهی که به رصد و مشاهده ستارگان می‌پردازند و معمولا پیرو بطلمیوس هستند و گروهی که تابع دستگاه قمری اعراب
بوده و از نظر علمی ابتدایی‌ترند و داده‌های اندکی از نحوه کارشان استخراج می‌شود.
وی در کتاب «صورالکواکب» تعداد ستارگان قدر اول را ۱۵، قدر دوم را ۳۷، قدر سوم را ۲۰۰، قدر چهارم
را ۴۲۱، قدر پنجم را ۲۶۷ و قدر ششم را ۷۰ ستاره برشمرده است.
صوفی تصویر ۴۸ صورت فلکی دنیای باستان را با دقتی باورنکردنی رسم کرد، به شکلی که نقوش این کتاب تا
سال ۱۸۴۳ میلادی، مرجع اصلی اخترشناسی در اروپا بود(dot) وی کتاب «صورالکواکب» را به عربی نگاشت که به همت خواجه
نصیرالدّین طوسی ( ۶۷۲-۵۹۷) به فارسی ترجمه شد که صحیح‌ترین و مهم‌ترین ترجمه آن است که در سال ۶۴۷ هجری
قمری (۱۲۵۰ میلادی) به انجام رسیده است.
این نسخه نفیس در کتابخانه ایاصوفیه با شماره ۲۵۹۵ موجود است.
آلفونسو پادشاه محقق و دانشمند کاستیل (۱۲۵۲-۱۲۸۴ میلادی) به ترجمه کتاب عبدالرحمن همت گماشت و دستور داد یهودا بن موسی
شموئیل لاوی، یوحنا مسینائی و یوحنا کریمونیائی با حفظ اصالت کتاب «صور‌الکواکب» را به زبان اسپانیولی ترجمه کنند و از
این تاریخ بود که کلمه «الصوفی» به «Azofi» تغییر یافته و در محافل علمی اروپا رخنه کرد(dot) دیگر تألیفات او
عبارتند از: «رساله فی العمل بالاسطرلاب»، «فی العمل بالاسطرلاب»، «الاسطرلاب»، «العمل بالکُره الفلکیّه»، «المدخل الی علم النّجوم و احکامه»، «مطارح
الشّعاعات»(dot) در اروپا مشاهدات صوفی تا زمان اختراع تلسکوپ ناشناخته باقی‌مانده بود، طوری‌که سیمون ماریوس، سحابی آندرومدا را در سال
۱۶۱۲ و با یک تلسکوپ معمولی مجددا کشف کرد.
نام عبدالرحمان صوفی به پاس کشفیات و خدماتش به علم اخترشناسی، در زمینه مدار ‘ ۱ و ۲۲˚ جنوبی و
نصف النهار‘ ۷ و ۱۲˚ شرقی کره ماه به ثبت رسیده است(dot) این دانشمند بزرگ ایرانی در روز ۸ محرّم‌الحرام
سال ۳۷۶ هجری قمری در شیراز دیده از جهان فرو بست و در همان شهر به خاک سپرده شد.

نقشه شکست‌خورده برای عرب‌تبار نامیدن صوفی

برخی مجامع و محافل علمی بین‌المللی و کشورهای عربی، به استناد عرب‌زبان بودن آثار صوفی وی را دانشمندی عرب معرفی
کرده‌اند.
اما در اثبات ایرانی بودن این ریاضیدان و منجم بزرگ، در دانشنامه اخترشناسی آکسفورد (چاپ ۲۰۰۲) که به سرپرستی پاتریک
مور تدوین شده، آمده‌ است: «صوفی رازی در ایران به دنیا آمد و در ایران هم زندگی کرد.
البته کتاب «صورالکواکب» را به زبان عربی نوشته که این دلیل بر عرب دانستن او نمی‌شود، چراکه در آن زمان
برای حفظ اثر علمی باید به عربی می‌نوشتند.
کتاب «صور الکواکب الثابته» بعدها توسط خواجه نصیرالدین طوسی (سازنده رصدخانه مراغه در ۷۵۰ سال پیش) به فارسی ترجمه شد.»

در «فرهنگنامه ناسا» در مورد صوفی آمده است: «به سال ۲۸۲ هجری قمری متولد شد و از منجمان بزرگی است
که رصد بدون تلسکوپ را به انجام رسانید و نخستین کسی است که با چشم غیر مسلح کهکشان آندرومدا را
مشاهده و گزارش کرد و ۹۴۷ سال بعد سیمون مارسیوس آن‌را تایید کرد، ولی هنوز دانشمندان متحیرند که چگونه صوفی
بدون تلسکوب این سحابی را کشف نموده است.»

روایت‌های متفاوت درباره تاریخ و محل تولد عبدالرحمن صوفی

درباره تاریخ و محل تولد عبدالرحمن عمر صوفی رازی، در منابع
و بین پژوهشگران تاریخ علم اختلاف‌نظر وجود دارد.
در بعضی منابع تاریخ تولد وی نهم و در بعضی دیگر این تاریخ چهاردهم محرم‌الحرام سال ۲۹۱ هجری قمری ذکر
شده است.

حتی محل تولد وی نیز در منابع و در بین اهالی علم مورد اختلاف است.
به اعتقاد تعدادی از پژوهشگران، وی در شهرستان فسا در استان فارس متولد شده و عده‌ای نیز بر این عقیده
هستند که صوفی در شهر ری چشم به جهان گشوده است(dot)

آشنایی با نسخه خطی «صورالکواکب» در گنجینه ملک

نسخه نفیسی از کتاب «صورالکواکب» در گنجینه مخطوطات
کتابخانه ملی ملک به شماره ثبت ۶۰۳۷ موجود است که دارای ۹۵ تصویر زیبا از صور فلکی بوده و به
خط نسخ خوش کتابت شده است(dot) صوفی در این کتاب پس از بیان مقدمات به معرفی صور فلکی نیمکره‌های شمالی
و جنوبی آسمان و همچنین بروج دوازده‌گانه منطقه البروج پرداخته و جدولی مشتمل بر تعداد ستارگان، اسامی و جایگاه آن‌ها،
مختصات، جهات و قدر هر یک از ستارگان صور فلکی را تنظیم کرده و نهایتا دو تصویر زیبا از هر
صورت فلکی، آن‌طور که از زمین و آسمان دیده می‌شوند، آورده است(dot) در این کتاب چهار صورت فلکی «الحوّاء» ،«الحَیَّه»،
«قِنطورِس» و «سَبُع» در قالب دو صورت «الحوّاء والحَیَّه الحوّاء» و «قِنطورِس و السَّبُع» آمده است.
نسخه گنجینه ملک دارای تاریخ اتمام کتابت بامداد روز شنبه اول ماه ذی الحجّه الحرام سال ۱۰۰۶ هجری قمری است
و در صفحه آغازین آن یادداشتی مَمهور، مبنی بر اهدای این نسخه توسط میرزا سیدرضی، نواده میرزا رحیم فخرالدوله، به
محمد بن عبدالله (رئیس دفترخانه وزارت امور خارجه) در اول ماه جمادی الثّانیه ۱۲۹۴ هجری قمری دیده می‌شود.
این نسخه دارای ۲۰۱ برگ ( ۴۰۱ صفحه) ۱۵ سطری به ابعاد ۸/ ۲۶/۴×۱۶ سانتی متر، کاغذ ترمه و جلد
روغنی زرین در زمینه مشکی است.

نسخه‌ دیگری از این کتاب در ۱۳۴ برگ، با ترجمه محمدبن محمد نصیر طوسی، با خط شکسته نستعلیق هاشم منجم
که تاریخ کتابت آن به ۱۲۷۹ هجری قمری در سده سیزدهم باز می‌‌گردد، در کتابخانه ملک موجود است(dot) دیگر اثر
عبدالرحمن صوفی که در کتابخانه ملک نگهداری می‌شود «شرح کتاب الثمره بطلمیوس» است که در واقع نقد و تفسیر کتاب
«الثمره» است.
این اثر در ۵۲ برگ به خط نسخ در سال ۳۷۱ هجری قمری کتابت شده است(dot) محل نگهداری نسخه‌های خطی
تعدادی از ترجمه‌های فارسی «صورالکواکب» ۱- کتاب «صور السمائیه» عبدالرحمن صوفی در سال ۶۴۷ هجری قمری به همت خواجه نصیرالدین
طوسی به فارسی ترجمه شده که در ادامه محل نگهداری بعضی نسخه‌های خطی و نفیس آن آمده است(dot) – استانبول،
ایاصوفیا، شماره ۹۵۲۵، به قلم خواجه‌نصیر، مکتوب ۲۵ ذی‌قعده ۶۴۷ هجری، با امضای الغ‌بیک فرزند شاهرخ و تملک سلطان احمد
جلایر، با ۶۹ شکل زیبا، ۱۳۴ برگ(dot) – آستان قدس رضوی، شماره ۲۳ (ریاضی)، نستعلیق، ۱۰۶۳ هجری، به دو واسطه
از نسخه خط نگارنده گرفته شده است، ۱۳۴ برگ(dot) – کتابخانه مجلس، شماره ۱۹۶، نستعلیق، ۱۰۸۶ هجری، با ۸۴ شکل
و جدول، در ۲۱۳ برگ(dot) – کتابخانه ملک، شماره ۳۳۵۹، شکسته نستعلیق، هاشم منجم، ۱۲۷۹ هجری در مشهد، در ۱۳۴
برگ(dot) 2- ترجمه فارسی دیگری از «صور السمائیه» اثر صوفی، از حسن فرزند سعدقاینی، برای ابوالفتح منوچهرخان، در سال ۱۰۴۱
هجری تولید شده است.
این نسخه در سه مخزن زیر موجود است: – قاهره، دارالکتب، شماره ۹ م.
میقات فارسی، نسخ عبدالله فرزند محمد شریف عبدالرب سمنانی، در ۱۰۴۳ هجری، در ۱۳۶ برگ(dot) – مشهد، عبدالحمید مولوی، نسخ
علی فرزند فتاح حسینی الهوت فهات، ۱۰۷۵ هجری، با تصاویر نجومی(dot) – فهرست بلوشه، صفحه ۷۷۳، ملتوب ۱۰۴۱ هجری(dot) 3-
ترجمه فارسی «صور السمائیه» از لطف‌الله مهندس فرزند استاد احمد معمار لاهوری، از خاندان معماران سبک مغولی هند که با
عنوان «سحر حلال» در سال ۱۰۷۰ هجری قمری به انجام رسیده است.
تنها نسخه موجود از این اثر در برلین، شماره ۳۳۲، در ۷۹ برگ نگهداری می‌شود که میکروفیلم آن در دانشگاه
تهران به شماره ۱۱۸۶ موجود است.

۴- ترجمه «صور السمائیه»: مترجم ناشناس.
پاریس، شماره ۱۵۵۱٫S.
P (فهرست بلوشه، صفحه ۷۷۳)، نسخ و نستعلیق، در ۴۶ برگ.
میکروفیلم آن در دانشگاه تهران به شماره ۱۳۱۶ نگهداری می‌شود(dot) «ارجوزه صورالکواکب» منظومه «ارجوزه» به قلم پسر عبدالرحمن صوفی رازی،
یعنی ابوعلی بن عبدالرحمن صوفی رازی (متوفی ۴۴۹ هـ.ق.
/ ۴۳۶ ش / ۱۰۵۷ م). از روی کتاب پدر، در قالب نظم تولید شده است.

ایبنا