توصیه های اسلامی برای درمان بدگمانی

درمان بدگمانی

پرسش:

با توجه به آیه ۲۸۴ سوره بقره که می‌فرماید: « اگر آنچه را از اغراض
خیر و شر در دل دارید آشکارا و یا پنهان کنید همه را خدا در محاسبه شما بیاورد»

۱) آیا
کسی که نسبت به دیگران بدگمان است و بدگمانی را در ذهن دارد ولی به زبان نیاورد جزو این افراد
به شمار می آید؟ ۲) در مورد راه‌های دفع بدگمانی از یک فرد توضیح دهید.

پاسخ:

با سلام خدمت شما دوست عزیز آیه بالا به شرح زیر است :و ان تبدوا ما فی انفسکم او تخفوه
یحاسبکم به الله

آیه دلالت بر ملکات نفسانی دارد که قابل پنهان و آشکار کردن هستند و منشاء صدور افعال
می باشند مثل ملکه حسد و کبر و…
، (۱) ” ما فی انفسکم” آن جا که باور و بینش و اعتقاد است که خود نوعی عمل است
(عمل جوانحی در مقابل عمل جوارحی) و محاسبه و پاداش و کیفر دارد.

آن جا که ما انفسکم خُلق است، اگر خُلق بد باشد و به عمل بیانجامد و ظاهر شود، که کیفر
دارد اما آن جا که شخص با آن مبارزه کند و نگذارد به عمل منجر گردد، نه تنها کیفر ندارد
بلکه باید پاداش مجاهد با خُلق بد را هم داشته باشد.اما آن جا که شخص تصمیم بر گناهی بگیرد، یا
آن را انجام می دهد، که مستحق کیفر می گردد یا مبارزه می کند و جلوی خود را می گیرد
که مرتکب نشود و نمی شود، که مستحق پاداش است

یا مانعی حاصل می شود و مرتکب نمی شود، در
این جا بنا بر روایات خدابه لطف خود او را کیفر نمی کند و این از لطف های خدا به
بندگانش می باشد زیرا آنان به واسطه نیت و همت بر گناه، مستحق کیفر شده اند ولی خدا به فضل
خودش از عذاب آنان گذشته و تا مرتکب نشده باشند، کیفرشان نمی کند.محقق اردبیلی گوید:

بین اصحاب امامیه مشهور
است که خدا کسی را به خاطر نیت بر حرام عذاب نمی کند ولی به خاطر نیت ثواب پاداش می
دهد و این از الطاف خداوند است.(۲)

در اجابت دعای پیامبر که فرمود :خدایا بارهای سنگینی که امت های گذشته
بر دوش داشتند از دوش ما بگیر ؛خداوند فرمود:هر گاه کسی از امت های سابق نیت کار نیکی می کرد
ولی بدان عمل نمی کرد، ثوابی برای او نوشته نمی شد.اگر بدان عمل می کرد یک ثواب داشت اما امت
تو اگر نیت کار خیر کند و آن را انجام ندهد، یک حسنه و اگر بدان عمل کند، ده حسنه
خواهد داشت.در آن امت ها اگر کسی تصمیم به گناهی می گرفت ولی بدان عمل نمی کرد، گناهی برایش نوشته
نمی شد.اگر بدان عمل می کرد، یک گناه برایش نوشته می شد.امت تو اگر تصمیم بر گناهی بگیرد ولی خودداری
ورزد و بدان عمل نکند، یک ثواب برایش نوشته می شود.(۳)

بنا بر این تا کار بدی را مرتکب نشده
گناهی بر او نوشته نمی شود.

بدگمانی و حسد و فال بد اگر کنترل شود و فرد به مقتضای آنها عمل نکند، نه تنها گناه نکرده
بلکه بابت خود نگه داری ثواب هم دارد.

در روایت وارد شده: سه چیز است که کسی از آن در امان نیست: بد اندیشیدن در باره مردم، فال
بد زدن و حسد ورزیدن جز آن که مؤمن حسد (و بدگمانی و فال بد ) را نگه می دارد
و بدان عمل نمی کند.(۴)

بنا بر این اگر در ذهنمان نسبت به افرادی بد گمان هستیم، اما با
این حالت ذهنی و روحی مبارزه می­کنیم و نمی­گذاریم بدگمانی بر ما غالب شود و بر رابطه ما با مؤمنان
تأثیر گذارد، به خاطر بدگمانی معاقب نخواهیم بود بلکه به خاطر مبارزه با آن پاداش داریم.

پی نوشت ها:

۱- ترجمه المیزان، ج۲، ص۶۷۲٫۲- زبده البیان، ص۵۶۳٫۳-البرهان، ج۲، ص۶۷۲٫۴-کافی، ج۸، ص۱۰۸٫

مهم ترین آثار و معایب بدگمانی عبارتند از:

۱- آفت دین بودن:

امیرالمؤمنین(ع) می‏فرماید:”آفه الدّین سوء الظّن؛ بدگمانی آفت
دین است”.(۱)

۲- سوق دادن به بدی‏ها:

امام علی(ع) می‏فرماید: “بدگمانی کارها را خراب می‏کند و شرور را بر
می‏انگیزد”.(۲)

۳- نابودی ایمان:

امام صادق(ع) می‏فرماید: “آن که انسان برادر مؤمن خود را مورد سوء ظن قرار دهد،
ایمان وی اندک اندک از او سلب می‏گردد، چنان که نمک در آب از بین می‏رود”.(۳)

۴- بطلان عبادت:

امام علی(ع) می‏فرماید: “از سوء ظن بپرهیزید، زیرا بدگمانی عبادت را نابود می‏سازد”.(۴)

۵- سلب اعتماد:

در روایتی آمده است: “بدترین مردم کسی
است که به خاطر سوء ظن به کسی اعتماد نکند، نیز مورد اعتماد کسی نباشد”.(۵)

۶- بیماری:

امیرمؤمنان(ع) می‏فرماید: “انسان بدگمان همیشه
بیمار است”.(۶)

۷- ترس:

امام علی(ع) می‏فرماید: “کسی که گمانِ بد داشته باشد، از همه کس می‏ترسد”.(۷)

راه‏های پیشگیری از بدگمانی:

۱- آشنایی با آثار بدگمانی:

چه بسا افرادی که به این بیماری مبتلا شده‏اند، از عواقب آن بی خبرند.اطلاع از سرانجام بدگمانی و آثار
و مضراتی که ذکر شد، عامل باز دارنده محسوب می‏شود.

۲- کار دیگران را حمل بر صحت کرد:

بدبینی از آن جا حاصل می‏شود که قضاوت صحیح صورت نمی‏گیرد، ولی اگر اعمال دیگران بر نیکوترین وجه ممکن حمل
شود، بدبینی محقق نخواهد شد.از این رو در روایات به این نکته تأکید شده است تا جایی که رسول اکرم(ص)
می‏فرماید: “برای کار برادرت عذری جستجو کن و اگر عذری نیافتی، برای آن عذری بتراش”.(۸)در روایتی دیگر امام علی(ع) می‏فرماید:
“هرگز نسبت به سخنی که از برادر مسلمانت صادر شده گمان بد مبر، تا وقتی که می‏توانی محمل نیکی برای
آن بیابی”.(۹)

۳- پرهیز از معاشرت با نااهلان:

در حدیثی آمده است: “مجالست و همنشینی با بدان مایه سوء ظن به نیکان است”.(۱۰)

۴- اصلاح اخلاق:

از آن
جا که حسد و کینه توزی و تکبر و غرور از عوامل بدبینی به حساب می‏آید، برای پیشگیری از بدبینی
باید از این امور اجتناب ورزید.

۵- مبادرت با عقده حقارت:

کسی که گرفتار خود کم بینی و عقده حقارت است یا از سوی دیگران مورد تحقیر واقع شده، سعی می‏کند
دیگران را در محیط فکر خود تحقیر کند و گنه کار جلوه دهد تا فشار روانی خود را کاهش دهد
اما کسی که احساس خود کم بینی ندارد، به استفاده از این شیوه نیازی ندارد.

۱٫غررالحکم، ج ۳، ص ۱۰۱٫۲٫
همان، ج ۴، ص ۱۳۲٫۳٫
بحارالأنوار، ج ۷۲، ص ۱۹۸٫۴٫
غررالحکم، ج ۲، ص ۳۰۸٫۵٫
میزان الحکمه، ج ۵، ص ۶۲۶٫۶٫
همان، ص ۶۲۸٫۷٫
غررالحکم، ج ۵، ص ۴۴۲٫۸٫
بحارالانوار، ج ۷۲، ص ۱۹۷٫۹٫
نهج البلاغه، صبحی صالح، قصار ۳۶۰٫۱۰٫بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۱۹۷٫

ایران