در چه مواقعی دروغ گفتن جایز است؟

دروغ به لحاظ اخلاقی از بزرگترین گناهان است و به لحاظ شرعی از حرام های مسلم شریعت است، زیرا کلید
تمامی بدی ها و سرمنشأ همه شرها است.امام حسن عسکری در این زمینه فرموده اند: تمام خباثت ها در خانه
ای قرار دارد و کلیه آن خانه، دروغ است.[۱]

دروغ تبعات زشت بسیاری دارد که بعضی از آنها را با
بیان روایت، تقدیم می کنیم:پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دروغ، روزى را کم مى کند.[۲]امام على علیه السلام:
نتیجه دروغ، خوارى در دنیا و عذاب در آخرت است.[۳]امام على علیه السلام: دروغگو و مرده یکسانند؛ زیرا برترى زنده
بر مرده، به سبب اعتماد به اوست.پس هر گاه به گفته او اعتماد نشود، حیاتش از بین رفته است.[۴]امام على
علیه السلام: دروغگو با دروغگویى خود سه چیز به دست مى آورد: خشم خدا، نگاه تحقیرآمیز مردم و دشمنى فرشتگان.[۵]

بنابراین دروغ بسیار ناپسند و زشت است و تنها در جایی که مصلحتی جدی و بسیار مهم وجود دارد، خدای
متعال اجازه دروغ گفتن را داده است.که البته باید بسیار مراقب فریبکاری های نفس بود، و منفعت شخصی را به
جای مصلحت قرار نداد.و برای این کار باید موارد خاصی که به عنوان مصادیق این مصلحت بزرگ بیان شده اند
را مد نظر قرار داد.مواردی نظیر: حفظ جان مؤمن، حفظ آبروی مؤمن در مساله ای حساس، دفع فتنه و فساد
و دفع ضرر بدنی و مالی در برابر ظالم یا اصلاح بین دو نفر که از جمله مصادیق این مصلحت
بزرگ شمرده شده اند.این موارد در احادیث مورد اشاره واقع شده اند:

امام صادق علیه السلام: آشتى دهنده، دروغگو نیست.[۶]پیامبر
خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عزّ و جلّ، دروغ گفتن به منظور ایجاد صلح و آشتى را دوست
دارد و راستگویى به قصد فساد انگیزى را دشمن مى دارد.[۷]امام صادق علیه السلام: دروغ نکوهیده است، مگر در دو
جا: دور کردن شرّ ستمگران و آشتى دادن میان مسلمانان.[۸]

البته به دلیل زشتی بسیار دروغ، گفته شده در همین
موارد نیز تا آنجا که ممکن است شخص توریه کند و از دروغ گفتن پرهیز کند.توریه این است که انسان
بدون این که دروغ بگوید، به گونه‏ای حرف بزند که طرف مقابل برداشت دیگری کند.نقل است یکی از اهل سنت
از شیعه‏ای پرسید جانشین بعد از پیامبر(صلی الله علیه و اله ) کیست؟ شیعه جواب دادند کسی که دخترش در
خانه او است.آن شخص تصور کرد که ابوبکر را می‏گوید؛ چون دخترش عایشه زن پیامبر بود.ازاین‏ رو آزاری به شخص
شیعه نرساند؛ در حالی که منظور او امیرالمؤمنین(علیه السلام ) بود.

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله می فرمایند: در سر بسته گویى ها، ظرافتهایى است که مرد خردمند را
از دروغ گفتن بى نیاز مى کند.[۹]

در حدیثی از امام صادق (ع) نمونه هایی از توریه انبیاء بیان شده
است: از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند عزّ و جلّ در داستان ابراهیم سؤال شد که: «گفت:
[نه ]بلکه بزرگترشان این کار را کرده است، اگر سخن مى گویند از آنها بپرسید».حضرت فرمود: نه، بت بزرگشان این
کار را کرده بود و نه ابراهیم علیه السلام دروغ گفت.عرض شد: چگونه؟ حضرت فرمود: زیرا ابراهیم گفت: «اگر سخن
مى گویند از آنها بپرسید».اگر بتها سخن مى گفتند، بزرگشان این کار را کرده بود و اگر سخن نمى گفتند،
بزرگشان کارى نکرده بود.اما آنها سخن نگفتند[و نمى توانستند بگویند] و ابراهیم هم دروغ نگفت.همچنین، از آن حضرت درباره این
آیه سوره یوسف سؤال شد که: «اى کاروانیان! قطعاً شما دزد هستید».حضرت فرمود: آنها یوسف را از پدرش دزدیدند.مگر نمى
بینى که وقتى [برادران یوسف ]گفتند: «چه گم کرده اید؟ گفتند: جام پادشاه را گم کرده ایم» و یوسف نگفت:
جام پادشاه را دزدیده اید.در حقیقت آنها یوسف را از پدرش دزدیدند [و مقصود یوسف نیز از این که گفت
قطعاً شما دزد هستید ، همین معناست].نیز از این سخن ابراهیم علیه السلام از امام صادق سؤال شد که: «پس
نگاهى به ستارگان کرد و گفت: من کسالت دارم».حضرت فرمود: ابراهیم نه کسالت داشت و نه دروغ گفت؛ بلکه مقصود
او کسالت در دینش بود، چون در جستجوى [دین درست] بود.[۱۰]

[۱].جامع السعادات، ج ۲، ص ۳۲۳.[۲].الترغیب و الترهیب :
٣/۵٩۶/٢٩.[۳].غرر الحکم : ۴۶۴٠.[۴].غرر الحکم : ٢١٠۴.[۵].غرر الحکم : ١١٠٣٩.[۶].الکافی : ٢/٢١٠/۵.[۷].بحار الأنوار : ٧٧/۴٧/٣.[۸].بحار الأنوار : ٧٢/٢۶٣/۴٨.[۹].کنز العمّال :
٨٢۵٣.[۱۰].الاحتجاج : ٢/٢۵۶/٢٢٨.

شهر سوال