فلسفه و حکمت روزه

همه ما می دانیم که ماه مبارک رمضان ماه مهمانی خداست در واقع این ماه الهی را خدا برایمان مقدر ساخته است تا به تزکیه نقس و جسم بپردازیم ، ماه عبودیت و بندگی که  تمرین صبر و تقوا الهی است در این ماه معصیت به حد زیادی کاهش می یابد و درهای خیر و برکت روانه خانه ها می شوند  در ادامه مطلب از پرشین وی قصد داریم به بررسی فلسفه و حکمت روزه از دیدگاه علما دینی بپردازیم.

حکمت روزه

روزه از نظر بهداشت جسم و سلامت‏بدن و ابعاد دیگر دارای فواید فراوانی است، روزه در سلامت معده و پاکسازی
آن از انواع غذاها که موجب انواع بیماری‏هاست اثرات فوق العاده‏ای دارد.مرکز بیماریها معده است

پیامبر خدا فرمود: «المعده بیت کل داء، و الحمئه راس کل دواء» (۱)

معده مرکز و خانه هر دردی است، و پرهیز و اجتناب (از غذاهای نامناسب و زیاد خوری) اساس و راس هرداروی شفابخش است.

پیامبر(ص) سه باب از علوم بروی ما گشود

پیامبر عظیم الشان اسلام در یک بیانیه کوتاه، اثرات و فوائد سه
چیز را به این شرح بیان می‏فرماید: «اغزوا تغنموا، و صوموا تصحوا، و سافروا تستغنوا» اول، جنگ و جهاد کنید
تا مستغنی شوید، که غنائم جنگی باعث استغنا می‏باشد، دوم، روزه بگیرید تا صحت و سلامتی خویش را تضمین کنید،
سوم، سفر کنید تا مالدار شوید، زیرا مسافرت و حمل کالای تجارتی از شهری به شهر دیگر یا از کشوری
به کشور دیگر باعث رفع نیازمندی‏های جامعه و عمران کشورها می‏گردد، در این سه جمله پیامبر(صلی الله علیه و آله)
سه باب از درهای علم: جهاد (که خود باعث تمکن و امکانات مالی می‏شود)، بهداشت جسم و اقتصاد جامعه را
بر روی ما می‏گشاید.

امام علی علیه السلام می فرمایند:

خداوند، روزه را برای آزمایش اخلاص مردم مقرر و فرض فرموده است.امام علی(ع) در فلسفه روزه چه می‏فرماید؟

ما اگر پویای فلسفه روزه و حکمت تشریع آن باشیم و از خواص و فوائد
آن بخواهیم اطلاعات بیشتری پیدا کنیم و به اشکال تراشیهای منتقدین پاسخ اقناع کننده بدهیم به سخنان حکیمانه و درربار
حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه گوش فرا می‏دهیم در قسمتی از این خطبه امام می‏فرماید: «و مجاهده الصیام
فی الایام المفروضات، تسکینا لاطرافهم، و تخشیعا لابصارهم، و تذلیلا لنفوسهم و تخفیضا لقلوبهم، و اذهابا للخیلاء عنهم لما فی
ذلک من تعفیر عتاق الوجوه بالتراب تواضعا و التصاق کرائم الجوارح بالارض تصاغرا و لحقوق البطون بالمتون من الصیام تذللا»
(۲) امیرمؤمنان علیه السلام به دنباله مطالب ارزشمندی می‏فرماید: از خدا بترسید و از کیفر تباهکاری در دنیا، و از
زیان ستمگری در آخرت…

و خداوند بندگان مؤمنش را حفظ می‏فرماید، به وسیله نمازها و زکاتها، ( و سپس فوائد و پاره‏ای از علل
و فلسفه روزه را بیان می‏فرماید) و کوشش در گرفتن روزه در روزهای واجب، برای آرام ماندن دست و پا
و اندام و دیگر ایشان (از معصیت و نافرمانی) و چشم به زیر انداختنشان و فروتنی جانهاشان، و زبونی دلهاشان،
و بیرون کردن کبر و خودپسندی از آنان، چون در نماز است مالیدن رخسارهای نیکو برای فروتنی، و (هنگام سجده
نمودن) چسبانیدن اعضاء شریفه (هفت موضع) را به زمین برای اظهار کوچکی و «ذلت‏به پیشگاه با عظمتش‏» و در روزه
رسیدن شکمها به پشتها برای خضوع و ناچیز دانستن خویش که روزه و نماز و زکات فلسفه‏اش سازندگی و تزکیه،
و تذلل و تقلل به پیشگاه حضرت حق است، و از چیزهائی است که می‏تواند آدمی را از چنگ شیطان
نجات بخشد، و از انواع بیماریهای ظاهری و باطنی برهاند، و مخصوصا درس مقاومت و مبارزه را عملا یاد آدمی
دهد، مخصوصا روزه است که از امتیازات بخصوص برخوردار است، که پاداش آن فقط به خداوند بزرگ برگزار شده است.که
امیرالمؤمنین(علیه السلام) درجائی دیگر می‏فرماید:«و الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق‏»

حکمت روزه

روزه برای آزمایش اخلاص مردم است

خداوند روزه را برای آزمایش اخلاص مردم واجب فرموده
است، که روزه در اخلاص عمل بسیار مؤثر است، یعنی کسی که روزه می‏گیرد و تمامی روز را با همه
امکان بخوردنیها و آشامیدنی‏هایی که در اختیار دارد، در عین حال امساک می‏نماید، جز اخلاص به پیشگاه حضرت حق مفهومی
دیگر ندارد، و در قسمتی از نهج البلاغه می‏فرماید: «و صوم شهر رمضان فانه جنه من العقاب‏» (۴) و یکی
از دلائل وجوب روزه این است که روزه ماه رمضان سپر است از عقاب الهی، یعنی روزه موجب غفران و
آمرزش گناهان و معاصی انسان است، که به وسیله روزه نجات از آتش جهنم و عقوبت پروردگار به دست می‏آید.

خدایا از گرسنگی بتو پناه می‏آوریم
فوائد کم خوری از نظر بهداشت و تندرستی جسم و روح، درست است که آدمی تاب گرسنگی زیاد را ندارد،
و اسلام هم نخواسته است که انسان خود را در زحمت تحمل گرسنگی زیاد قرار دهد، بلکه در بعضی روایات
رسیده است: «اللهم اعوذبک من الجوع‏» (۵) خدایا از گرسنگی به تو پناه می‏برم، ولی در عین حال باید متوجه
بود، که مقداری از گرسنگی برای انسان لازم است! و فوائد بسیاری در بردارد، و بر عکس پورخوری و سیر
بیماری زیادی به همراه می‏آورد.

از نظر بهداشت و تندرستی، باید غذا کمتر مصرف شود، و هنوز اشتهاء تمام نشده، دست از غذا خوردن بکشد،
به تجربه ثابت‏شده است.افرادی که کم می‏خورند، از کسانی که همیشه سیر می‏خورند سالم‏تر می‏باشند، و تن درست‏ترند.

ابعادی در فلسفه روزه از بیان امام صادق(ع)

هشام بن حکم از رئیس مذهب تشیع حضرت جعفر بن محمد (علیهما السلام) می‏پرسد از علت و فلسفه روزه، امام
می‏فرماید: «انما فرض الله الصیام لیستوی به الغنی و القیر و ذلک ان الغنی لم یکن لیجد مس الجوع، فیرحم
الفقیر، لان الغنی کلما اراد شیئا قدر علیه، فاراد الله تعالی ان یسوی بین خلقه، و ان یذیق الغنی مس
الجوع و الالم لیرق علی الضعیف و یرحم الجائع‏» (۶)

حضرت صادق(علیه السلام): براستی خداوند روزه را واجب کرد، تا
به وسیله او بین اغنیاء و فقراء مساوات و برابری به وجود آید، و این برای آن است که ثروتمندانی
که هرگز درد گرسنگی را احساس نکرده‏اند، به فقراء ترحم نمایند، زیرا اغنیاء هرگاه (خوردنی و آشامیدنی را) اراده نمودند
(و هوس هر نوع ماکولات و مشروبات کردند) برایشان میسر است، پس خداوند متعال «روزه را واجب نموده‏» که تا
بین بندگانش از فقیر و غنی، برابری به وجود آورد، و اینکه سرمایه داران مسلمان الم جوع و گرسنگی را
لمس نمایند، تا بر ضعفاء رقت آوردند، و بر گرسنگان عالم ترحم نمایند، (و این تنها شعار اسلام است، آری
تنها مکتبی که به حال گرسنگان عالم ترحم نمایند، (و این تنها شعار اسلام است، آری تنها مکتبی که به
حال گرسنگان و محرومان می‏اندیشد اسلام است.

خصال هفتگانه مخصوص روزه‏ داران

در حدیثی طویل حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) از پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) چنین نقل می‏فرماید که پیامبر
(صلی الله علیه و آله) فرمود: «ما من مؤمن یصوم شهر رمضان احتسابا الا اوجب الله تبارک و تعالی له
سبع خصال: اولها یذوب الحرام من جسده، و الثانیه یقرب من رحمه الله عزوجل، و الثالثه قد کفر خطیئه ابیه
آدم، و الرابعه یهون الله علیه سکرات الموت و الخامسه امان من الجوع و العطش یوم القیمه و السادسه یطعمه
الله عزوجل من طیبات الجنه، و السابعه یعطیه الله عزوجل برائه من النار، قال: صدقت‏یا محمد» (۷).

هیچ مؤمنی نیست که ماه رمضان را فقط به حساب خدا روزه بگیرد، مگر آنکه خدای تبارک و تعالی فت‏خصلت
را برای او واجب و لازم گرداند: ۱- هر چه حرام در پیگرش باشد محو و ذوب گرداند، ۲- به
حمت‏خدای عزوجل نزدیک می‏شود، ۳- (با روزه خویش) خطای پدرش حضرت آدم را می‏پوشاند، ۴- خداوند لحظات جان کندن را
بر وی آسان گرداند، ۵- از گرسنگی و تشنگی روز قیامت در امان خواهد بود، ۶- خدای عزوجل از خوراکیهای
لذیذ بهشتی او را نصیب دهد، ۷- خدای و عزوجل برائت و بیزاری از آتش دوزخ را به او عطا
فرماید.(پرسش کننده در این حدیث مفصل، عالم یهودی بود) که عرض کرد راست گفتی ای محمد.

وقتی از حضرت درباره فلسفه روزه می‏پرسند، می‏فرماید: همانا (مردم) مامور به روزه شدند تا بشناسند درد و ناگواریهای گرسنگی
و تشنگی را، و آنگاه استدلال کنند بر سختیهای گرسنگی و تشنگی و فقر آخرت، فلسفه و دلائل وجوب روزه
از امام رضا(ع)

حکمت روزه از دیدگاه امام رضا

امام رضا(علیه السلام) در فلسفه و دلائل وجوب روزه می‏فرماید: «انما امروا بالصوم لکی یعرفوا الم الجوع
و العطش، فیستدلوا علی فقر الآخره، و لیکون الصائم خاشعا ذلیلا مستکینا ماجورا و محتسبا عارفا، صابرا علی ما اصابه
من الجوع و العطش، فیستوجب الثواب مع ما فیه من الامساک عن الشهوات و یکون ذلک واعظا لهم فی العاجل
و رائضا لهم علی اداء ما کلفهم و دلیلا لهم فی الآجل و لیعرفوا شده مبلغ ذلک علی اهل الفقر
و المسکنه فی الدنیا فیؤدوا الیهم ما افترض الله لهم فی اموالهم‏» (۸)

وقتی از حضرت درباره فلسفه روزه می‏پرسند،
می‏فرماید: همانا (مردم) مامور به روزه شدند تا بشناسند درد و ناگواریهای گرسنگی و تشنگی را، و آنگاه استدلال کنند
بر سختیهای گرسنگی و تشنگی و فقر آخرت، (که پیامبر صلی الله علیه و آله در خطبه شعبانیه می‏فرمود: و
اذکروا بجوعکم و عطشکم جوع یوم القیمه و عطشه، یاد آورید از گرسنگی و تشنگی روزه داریتان گرسنگیها و تشنگیهای
روز قیامت را، که این یادآوری انسان را به فکر تدارک قیامت می‏اندازد که تا سعی کند، جد و جهد
بیشتری در کسب رضای خداوند و کمک به مخلوق ضعیفش بنماید و آنان را از امکانات مادی و غیر مادی
خویش بهره‏مند سازد).

(آنگاه امام علیه السلام خصوصیات صائم را این چنین توصیف می‏فرماید) و هر آینه روزه‏دار باید (به پیشگاه خداوند) بنده‏ای
خاشع و ذلیل و دارای استکانت و وقار باشد، (و خود و عمل خویش را) ماجور و مثاب دانسته، (و
بداند که اعمال و زحماتش) به حساب می‏آید، (و نادیده گرفته نمی‏شود) و در همه حال به آنچه که انجام
می‏دهد از عبادات عارف باشد، و بر آنچه که از گرسنگی و تشنگی به او می‏رسد صبر کند، و در
آن هنگام با امساک از شهوات (و پیروی نکردن از نفس اماره بسوء) مستوجب ثواب فراوانی می‏شود، (و خداوند اجر
و ثواب عبادت روزه‏داریش را به او مرحمت‏خواهد فرمود) و این اوصاف حمیده (که برای صائم ذکر شد) واعظ خوبی
برای روزه‏داران در دنیا خواهد شد، (که اثرات وضعی این اوصاف کاملا در چهره و اعمال و رفتار آنان مشهود
خواهد گشت) و رائض و راغب است‏بر روزه‏داران بر اداء آنچه که مکلف به آنند و راهنمای خوبی برای آنان
است در عالم عقبی، و آنان باید بشناسند شدت و اهمیت مشکلات فقرا و بیچارگان را که تا رحمت آورند
بر فقراء و مساکین در دنیا، سپس اداء نمایند حقوق آنان را که خداوند در اموالشان مقرر فرموده است.(یعنی اینطور
نباشد که خود خوب بخورند و بپوشند و دیگران گرسنه باشند).

شاعر عرب «حاتم بن عبد الله طائی‏» می‏گوید:

و حسبک داء ان تبیت‏ببطنه و حولک اکباد تحن الی القد! (۹)

یعنی: این درد برای تو بس است که شب با شکم پر بخوابی و در گردت جگرها باشد که قدح
پوستی را آرزو کنند (و برای آنان فراهم نشود چه جای آنکه طعام داشته باشند.

فلسفه روزه داری

بحثی دیگر در فلسفه روزه از امام رضا(ع)

امام رضا (علیه السلام) در یک پرسش دیگر از فلسفه روزه چنین می‏فرماید: «عله الصوم لعرفان مس الجوع و العطش
لیکون العبد ذلیلا مستکینا ماجورا محتسبا صابرا فیکون ذلک دلیلا علی شدائد الآخره، علت روزه از برای فهمیدن الم و
درد گرسنگی و تشنگی است، تا بنده ذلیل و متضرع و ماجور و صابر باشد و بفهمد شدائد آخرت را،
مع ما فیه من الانکسار له عن الشهوات و اعظاله فی العاجل دلیلا علی الآجل لیعلم مبلغ ذلک من اهل
الفقر و المسکنه فی الدنیا و الآخره‏» (۱۰) علاوه بر این که در روزه انکسار شهوات و موعظه هست از
برای امر آخرت تا بداند حال اهل فقر و فاقه را در دنیا و عقبی.بلی این است قسمتی از فلسفه
روزه از بیان حضرت رضا علیه آلاف التحیه و الثناء.

بلی روزه از افضل طاعات است، زیرا که روزه مشتمل بر انکسار شهوات بهیمیه است که شریعت آسمانی و احکام
الهی نیامده مگر برای تعدیل شهوات و توقیف و مهار آنها که در حد اعتدال انجام گرفته، و برای تزکیه
و طهارت نفس و تصفیه آن از اخلاقیات رذیله، زیرا مقصود از صوم مجرد امساک از اکل و شرب و
مباشرت با نسوان نیست، بلکه غرض نهائی آن کف نفس و نگهداری آن از شهوترانی‏های حیوانی است، چنان که رسول
خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: الصوم جنه فاذا صام احدکم فلا یرفث و لا یجهل و ان امرء
جادله او شاتمه فلیقل انی صائم: که روزه سپری است از برای شخص، زیرا یکی از شما اگر روزه گرفت‏سخن
زشت نگوید، و کارهای بیهوده نکند، و اگر کسی با وی مجادله کند یا او را شماتت نماید، او بگوید
من روزه هستم، مراد از این حدیث‏شریف نبوی (صلی الله علیه و آله) این است: که روزه وقایه‏ای است که
نگه می‏دارد آدمی را از انحرافات و لغزشها، که به واسطه آن از دشمنانی بزرگ چون شیطان نفس، دشمن درونی،
خلاصی می‏جوید، پس نفس را کنترل می‏نماید از شهوات نابجا، و شیطان را از خود دور می‏نماید.

پیامبر خدا فرمود: معده مرکز و خانه هر دردی است، و پرهیز و اجتناب (از غذاهای نامناسب و زیاد خوری)
اساس و راس هرداروی شفابخش است.مجرای نفوذ شیطان را با روزه ضیق نمائید

حکمت روزه داری

بر این مبنا رسول الله (صلی
الله علیه و آله) فرمود: «ان الشیطان لیجری من ابن آدم مجری الدم فضیقوا مجاریه بالجوع‏»، که شیطان جریان می‏یابد
و نفوذ می‏کند در فرزندان آدم، مانند جریان خون در بدن پس مجاری شیطان را در وجود خود به واسطه
گرسنگی یعنی روزه تنگ نمائید، (۱۱) و الحق، که روزه بدون اثر چه فایده و ثمری دارد؟ آری فائده و
اثری ندارد که آدمی غذای ناهار خویش را به افطار تاخیر اندازد، و از امساک و اجتناب از یک سری
مبطلات روزه، انواع تهمتها و دروغها و غیبتها و شهوترانی‏ها و هتک حرمت‏خلق الله و حفظ نکردن ناموس خویش از
نامحرمان و سوء تربیت فرزندان و سرعت غضب به حادثه کوچکی و ایجاد ضرب و شتم و صدها گناه دیگر
مرتکب شود و بگوید من روزه هستم خیر؟ این نوع روزه اثری و فایده‏ای ندارد، باید روزه قدرت ساختن و
اصلاح نفس داشته باشد و روزه این قدرت را دارد، لکن این مائیم ارزش و اهمت او را تشخیص ندادیم،
و از این نوع روزه‏های بی اثر ثمری جز گرسنگی و تحمل تشنگی عاید ما نمی‏شود، و چه فایده‏ای است
از برای روزه‏دار که فریضه‏ای اداء کند و کبیره‏ای مرتکب گردد، و با خیانت‏بر بندگان خدا در مال و عرض
ایشان تجاوز نماید

روزه رابطه مستقیم با اخلاص دارد

خلاصه کنم و این بخش را «فلسفه روزه و حکمت مشروعیت‏» به سخن مولای متقیان (علیه السلام)
مزین نمایم که امام علیه السلام در آنجا که فلسفه پاره‏ای از احکام را تشریح می‏فرماید: «و الصیام ابتلاء لاخلاص
الخلق‏» (۱۲)

خداوند، روزه را برای آزمایش اخلاص مردم مقرر و فرض فرموده است، و کسی که به پیشگاه حضرت
حق اخلاص ورزد، تمامی اوصافی که در فلسفه روزه بیان شده است‏شامل حالش می‏شود، و روزه کاملا با اخلاص روزه‏دار،
در رابطه است.

تبیان