قالیبافی در بیرجند و تاریخچه آن

قالیبافی در بیرجند

بدون شک تاریخ قالیبافی در بیرجند به سالهای بسیار دور بازمیگردد، تا آنجاکه مقدسی در قرن دهم می‌گوید: «قالی و ,
سجاده در نواحی کوهستانی بیرجند شهرت دارد» و لرد کرزون می‌نویسد: «مرکز عمده فرش عبارت است از ,
ناحیه قائن و بیرجند در خراسان که فرشهای ریزبافت دارند و به قیمت گران فروخته می‌شوند.»

در اواخر دوره قاجار به تدریج فرش سهم مهمی در اقتصاد منطقه می‌یابد. سرپرستی سایکس در ۹۰ سال قبل می‌گوید:
«گسگ پنجاه خانوار دارد با این حال ۳۰دستگاه قالیبافی در آنجا دایر است.»متعاقب این رکورد اقتصادی قالی‌ها,
از حیث کیفی و حتی کمی تنزل شدیدی یافت.

فرش با طرح خشتی

اما در سال ۱۳۳۰ با ورود افرادی همچون عزیز محمد زهرایی، دکتر عبدالعلی احمدی، عبد المجید جمشیدی و دیگران ,
که ازتولیدکنندگان و عرضه کنندگان فرش‌های مرغوب بیرجند بودند، اوضاع به تدریج دگرگون شد.

در این میان حاج حسین امینی از تجار و تولیدکنندگان باسابقه فرش بیرجند بیش از همه در شهرت جهانی فرش,
بیرجند همت گماشت.

به نحوی که قالیهای مرغوب وی تا مدت‌ها به عنوان بافته‌های بیرجند شناخته نمی‌شد .ویژگی‌های فرش بیرجند,
نظیر تمام فرش‌های خوب دیگر ایرانی، استفاده از جنس و رنگ خوب و عمدتاً گیاهی، پشم‌های محلی و بافت ,
و ساختار عالی بوده است.

نقشه متداول کارگاهی در زمانهای گذشته و تجدید حیات قالیبافی طی اواخر قرن سیزده هجری در این شهرستان،
نقشه هراتی بوده است.

مهمترین طرح های قالی بیرجند

علاوه بر طرح فوق براساس تحقیقی که در سال ۱۳۶۸ از ۲۳۸ کارگاه قالیبافی در بیرجند به عمل آمدهاست،
۲۲ عنوان نقشه متمایز از یکدیگر معرفی شده‌اند که برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: طرح ربعی سعدی، طرح کلهاسبی،
طرح افشان، طرح کف ساده، طرح سه گل، طرح خشتی و…

سیسیل ادواردز می‌گوید: قالی بیرجند در سالهای ۱۹۳۸_ ۱۹۳۴در اوج شهرت خود بود. گرچه طرح‌هایی که در آن ,
به کار می‌رفت تنوع چندانی نداشت ولی خوب و مرغوب بود.

رنگ‌هایی که مورد استفاده قرار می‌گرفت عالی بود و کار بافندگی با مهارت انجام می‌گرفت. این قالی‌ها دارای زیبایی ,
و ظرافتی بودند که جز بهترین نوع قالی مشهد محسوب می‌شدند، سایر قالی‌های این خطه فاقد آن خصوصیات بودند،
ولی بازارهای اروپا قالی بیرجند را به قالی مشهد ترجیح می‌دادند.

نمونه فرش سجاده ای

تاریخچه و پیشینه طرح خشتی بیرجند

قدیمی‌ترین طرحهایی که در بیرجند بافته می‌شدند و تاحد زیادی به خشتی نزدیک بودند باعنوان «قابی» شهرت داشتند.
در این طرح‌ها قابهای مربع یا مستطیل شکل در ابعاد متفاوت و به تعداد کم در سطح فرش نقش می‌بستند که,
نقش‌های آن بسیار خلوت‌تر از خشتی‌های امروزه بوده است.

در این نوع قالی هر قاب تنها یکبار بافته می‌شد و هرگز در سطح یک قالی مجدد تکرار نمی‌شد. این طرح در منطقه,
درخش توسط آقای زهرایی و حاج آقا کامیابی بافته می‌شده است.

به‌ اعتقاد برخی، ازآنجاییکه قالی بیرجند تحت تأثیر کرمان و مشهد بوده و اصولاً مسیر کرمان – بیرجند یا مشهد-بیرجند ,
را طی کرده و از اواخر دوره قاجار شرکت قالی شرق بیرجند که وابسته به شرکت قالی شرق کرمان بود,
تأسیس شد، می‌توان به طور قطع گفت که طرح خشتی تجار بیرجند مستقیماً از قم وارد بیرجند,
شده است نه چهارمحال و بختیاری.

اصالت قالی خشتی در ایران

ولی به طور کلی قالی خشتی در ایران منصوب به چهارمحال و بختیاری است و حتی تأثیرات بومی و طبیعی این منطقه,
را می‌توان در طرح‌های هر خشت به خوبی مشاهده کرد.

بیشتر بدانید آشنایی با فرش بیرجند

بدون شک تاریخ قالیبافی در بیرجند به سالهای بسیار دور بازمی گردد. اگرچه در کتابهای تاریخی به این امر اشاره,
نگردیده اما به علت موقعیت خاص جغرافیای منطقه و همچنین توجه متنفذین حاکم بر آن بعید به نظر می رسد ,
که سابقه قالیبافی بیرجند کمتر از دیگر شهرهای استان خراسان باشد.

براساس برخی مطالعات انجام شده می توان سابقه ای حداقل ۲۰۰ ساله برای قالی امروز بیرجند قایل بود.
براساس همین مطالعات احتمالا” سابقه قالیبافی در برخی روستاهای اطراف بیرجند به مراتب بیشتر است.

طرح افشان فرش

روستاهای درخش و مود قدیمی ترین و مشهورترین مناطق قالیبافی حومه بیرجند هستند. این دو روستا از قدیمی ترین,
مناطق قالیبافی در شرق ایران و جنوب خراسان هستند. مدارکی دال بر وجود قالیبافی در خود شهر بیرجند,
تا قبل از ۱۲۷۰ هجری شمسی وجود ندارد.

احیای مجددو پیشرفت دوباره قالیبافی در کل منطقه بیرجند به سرعت شکل گرفت. قالی بیرجند در فاصله سالهای,
۱۳۱۰تا ۱۳۲۰ هجری شمسی در اوج شهرت خود قرار داشت و علیرغم طرحهای یکنواخت آن،
دارای کیفت نسبتا” مناسبی بودو بسیاری از آنها بر قالیهای مناطق دیگر خراسان برتری داشت.

تنزل فرش بیرجند در جنگ جهانی دوم

با شروع جنگ خانمانسوز دوم جهانی به واسطه فروپاشی بازارهای اروپا و عواقب آن فرش بیرجند با کاهش صادراتن,
مواجه شد و متقاعب آن کلیه قالیها از حیث کیفی و حتی کمی تنزل شدیدی یافت.

اما از سال ۱۳۲۰ با ورود افرادی همچون عزیز محمد زهرایی، دکتر عبدالعلی احمدی، عبدالمجید جمشیدی و دیگران ,
که از تولیدکنندگان و عرضه کنندگان فرشهای مرغوب بیرجند بودند. اوضاع به تدریج دگرگون شد.
در این میان اوضاع به تدریج دگرگون شد.

می توان وضعیت قالیبافی منطقهء بیرجند در طی یکصد سال اخیر به سه دوره تقسم نمود:

۱- سالهای قبل از ۱۳۰۰ هجری شمسی تا ۱۳۰۰ که دوران بافت قالیهای خوب و ممتاز منطقه بیرجند بوده است ,
و نمونه هایی از آنها باقی مانده است.

۲- سالهای ۱۳۰۰ تا حدود ۱۳۲۲ هجری شمسی. در این دوره به خاطر وقوع جنگ به ویژه عواقب حاصل از آن،
علی رغم تولیدات نسبتا” خوب روستاهایی همچون مود و حتی خود شهر بیرجند، رکود و آشفتگی خاصی,
در وضع صادرات و فروش فرش بیرجند بوجودآمد.

۳- از ابتدای سالهای دهه ۱۳۳۰ هجری شمسی دوران شکوفایی و تجدید حیات فرش بیرجند آغاز گردید.یعنی با آغاز ,
فعالیت تولیدکنندگان و بافندگان زبده به تدریج قالی بیرجند شهرت گذشته را یافت و علی رغم برخی معضلات,
که گریبانگیر اکثر قالیهای ایران است توانسته موقعیت مناسبی در کشور های اروپایی و حتی آمریکا برای خود مهیا سازد.

مهمترین مراکز قالیبافی حومه بیرجند: روستاهای درخش، مود، چاج، آسیابان، مسک، فورخاص، کوشکک،
دره عباس، رژنوک، سرچاه، فصل آباد، تقاب و نوفرست از مهمترین مراکز قالیبافی خومه بیرجند محسوب می شوند.

فرش ایرانی , محراب نقش