امام باقر(علیه السلام) چه دستوراتی درمورد تزکیه نفس به شیعیان دادند؟

توصیه های اخلاقی و دستورالعمل برای تزکیه نفس امام باقر(علیه السلام) به شیعیان

کتاب‌هاى بسیاری سرشار از سخنان تابناک ‏حضرت باقر علیه السلام است.زیرا او شکافنده دانش، در خاندان رسالت بود.ولى ما
در اینجا تنها به ذکر پرتوهایى از این انوار تابناک بسنده مى‏کنیم باشد که خداوند دل‌هاى ما را
بدانها روشنایى بخشد و حقیقت جان‌هایمان را به ما نشان دهد و ما را به ‏راه راست و استوار
خود، رهنمون شود.اینک با هم اندرزهاى حکیمانه امام باقر علیه السلام به یکى از اصحابش به‏ نام «جابر بن یزید
جعفى» را از نظر مى‏گذرانیم که در واقع توصیه های امام به همه شیعیان می باشد.

بدان که تو دوست و یار ما محسوب نخواهى شد تا چنان شوى که اگر تمام ‏همشهریانت گرد آیند و
یک زبان گویند که تو مرد بدى هستى مایه اندوه تو نگردد و اگر همه گویند تو مرد نیکى هستى
موجبات شادى تو فراهم نشود.تو را به پنج چیز سفارش مى‏کنم- اگر مورد ستم واقع شدى تو ستم‏ مکن، –
اگر به تو خیانت شود تو خیانت مکن، – اگر به تو دروغ گویند تو دروغ ‏مگو، – اگر تو
را ستودند شاد مشو، – اگر نکوهشت کردند بى‌تابى مکن و در باره ‏آنچه در خصوص تو مى‏گویند بیندیش اگر
آنچه درباره‏ات مى‏گویند در خودت‏ دیدى بدان که سقوط تو از چشم بیناى خداوند عزو جل در هنگامى که براى
‏کار درستى خشم کردى مصیبتى بزرگتر است برایت از این که بیم دارى از چشم مردم بیفتى و اگر بر
خلاف واقع گفته‏اند این خود ثوابى است که بى‏رنج‏ آن را به دست آورده‏اى.واى بر تو به راستى تو یکى
از دزدان گناهان هستى هر آنگاه که بر تو شهوتى ‏یا ارتکاب گناهى رخ دهد و تو شتابان به سوى
آن روى و به جهل خویش در انجام آن بکوشى گویى که در برابر چشم خدا نیستى و یا خداوند
در کمین تو ننشسته است.بدان که تو دوست و یار ما محسوب نخواهى شد تا چنان شوى که اگر تمام
‏همشهریانت گرد آیند و یک زبان گویند که تو مرد بدى هستى مایه اندوه تو نگردد و اگر همه گویند
تو مرد نیکى هستى موجبات شادى تو فراهم نشود.امّا همواره خودت را به قرآن عرضه کن که اگر به راه
قرآن مى‏روى و آنچه را که او نخواسته تو نیز نمى‏خواهى و آنچه را که خواسته، مى‏خواهى و از آنچه
برحذر داشته مى‏ترسى پس استوار باش و مژده‏ات باد که هر چه درباره تو گویند، تو را زیان نرساند و
اگر از قرآن جدایى پس چرا بر خود مى‏بالى؟! به راستى مؤمن ‏سرسختانه مشغول جهاد با نفس است تا بر
هوا و هوس نفس خویش غلبه‏ کند.یک بار نفس را از کژى به راستى آرد و با خواهش او براى
خدا مخالف ‏شود و بار دیگر هم نفس او را به زمین زند و پیرو خواهش او گردد و خدایش
‏دست گیرد و از جا بلند کند و از لغزشش بگذرد و متذکر شود و از خداى ‏بترسد توبه کند
و معرفت و بنیائى‏اش افزون شود چرا که ترسش از او بیشتر شده است و خداوند در این باره مى‏فرماید:
«إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّیْطَانِ تَذَکَّرُوا فَإِذَا هُم مُبْصِرُونَ(۱) ؛ به راستى چون ایمان آورندگان را از
شیطان وسوسه‏هایى به دل رسد، هماندم خدا را به یاد آرند و بى‌درنگ بصیرت یابند.»«اى جابر روزىِ اندک را از
سوى خدا براى خویشتن بسیار بدان که از عهده ‏شکرش باید به درآیى و طاعت افزون خود را براى خود
اندک انگار تا بدین‏ وسیله نفس را خوار دارى و خود را سزاوار گذشت گردانى.شرّ موجود را از خود به
وسیله دانش حاضر دفع کن و علم حاضر خود را با عمل خالصانه به ‏کار بند و در عمل خالص
از غفلت بزرگ به نیک بیدارى و هشیار بودن کناره‏گیر و نیک بیدارى را با ترس صحیح از خداوند تحصیل
کن و از آرایش‌هاى ‏نهانى به زندگى موجود دنیوى بر حذر باش و زیاده‌روی‌هاى هوا به رهنمایى ‏عقل محدود کن
و هنگام غلبه هوا از علم راهنمایى و مدد جو و اعمال ‏خالصانه‏ات را براى روز قیامت ذخیره نگهدار و
با انتخاب قناعت از زیاد حرص ورزیدن خوددارى نما.
و با کوتاه کردن آرزو، شیرینى زهد را به سوى‏ خدا جلب کن و طناب‌هاى آز را به سردى یأس
و ناامیدى ببر.و با خودشناسى ‏راه خودبینى را ببند و با تفویض صحیح امور به خداوند، به آسودگى برس و
با فزون یاد کردن خداوند در خلوت‌ها به رقّت قلب دست یاب و با دوام اندوه، دل‏ را نورانى کن
و با ترس راست و صادقانه، خود را از ابلیس حفظ کن.مبادا به ‏امیدوارى دروغین دل خوش کنى که این
تو را در هراسى راست خواهد انداخت.امام باقر علیه السلام فرمود: “سخن پاک را از هر کس که مى‏گوید، فراگیرید
اگر چه خود بدان عمل ‏نمى‏کند، زیرا خداوند مى‏فرماید: «الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللهُ ؛ بندگانى
که سخنان را مى‏شنوند و از بهترین آن پیروى مى‏کنند.آنانند کسانى که خدا هدایتشان کرده است.»و مبادا در کارها امروز
و فردا کنى که‏ این دریایى ‏است که نابودشوندگان در آن غرق خواهند شد.و مبادا غفلت کنى که این مایه
سنگدلى و از آنچه در آن عذر و بهانه‏اى برایت نباشد بپرهیز که پشیمان‌ها به دین پناه مى‏آورند و به
پشیمانى بسیار و استغفار فراوان از گناهان گذشته‏ات باز گرد و با دعاى ‏خالصانه و راز و نیازهاى شبانه از
رحمت و گذشت الهى برخوردار شو، و با بسیارى شکر، نعمت‌هاى بیشترى به سوى خود جلب کن، و با کشتن
آز و طمع‏ در پى بقاى عزت و سرفرازى باش و این آز را با عزّت ناامیدى از میان بر
و این عزّت ناامیدى را با بلند همتى به دست آر و کوتاه کردن آرزو را از دنیا توشه بردار.و
از هر فرصتى براى رسیدن به مقصود خویش سود جو و مبادا به ‏چیزى که بدان اطمینان ندارى، اعتماد کنى.بدان
که هیچ دانشى چون ‏سلامت جویى نیست و هیچ سلامتى همچون سلامت دل نیست و هیچ خردى ‏همچون مخالفت با
هوا نیست و هیچ فقرى همچون فقر قلب نیست.هیچ ‏ثروتى همانند بى‌نیازى دل و هیچ شناختى همچون خودشناسى نیست و
هیچ‏ نعمتى مانند عافیت و هیچ عافیتى مثل یار شدن توفیق نیست و هیچ شرفى ‏همسنگ بلند همتى نیست و
هیچ زهدى همگون با کوته آرزویى نیست و هیچ ‏عدالتى همانند انصاف و هیچ ستمى همچون موافقت با هوا و
هوس و هیچ اطاعتى به مانند انجام فرایض نیست و هیچ مصیبتى همچون بى‏خردى و هیچ گناهى همانند کوچک شمردن
گناهت و خشنودى از حالتى که در آن هستی، نیست و هیچ فضیلتى همچون جهاد و هیچ جهادى همانند جهاد
با هوا و هوس و هیچ نیرویى همچون نیروى جلوگیری از خشم ‏نیست و هیچ ذلّتى همچون ذلّت آز نیست
و مبادا با وجود فرصت، بهره‌ورى را از دست دهى که این عرصه‏اى است که به اهل خود زیان مى‏رساند.از
هر فرصتى براى رسیدن به مقصود خویش سود جو و مبادا به ‏چیزى که بدان اطمینان ندارى، اعتماد کنى.و نیز
آن ‏حضرت فرمود: “سخن پاک را از هر کس که مى‏گوید، فراگیرید اگر چه خود بدان عمل ‏نمى‏کند، زیرا خداوند
مى‏فرماید: «الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللهُ (۲)؛ بندگانى که سخنان را مى‏شنوند و از بهترین آن
پیروى مى‏کنند.آنانند کسانى که خدا هدایتشان کرده است.»«واى بر تو اى فریب خورده چرا نمى‏ستایى کسى را که به او
چیزى فانى ‏مى‏دهى و او به تو چیزى باقى مى‏بخشد.یک درهم فانى را به ده درهم، ده تا هفتصد درهم
باقى بگیرد یعنى چندین برابر.
واى بر تو به راستى تو یکى از دزدان گناهان هستى هر آنگاه که بر تو شهوتى ‏یا ارتکاب گناهى
رخ دهد و تو شتابان به سوى آن روى و به جهل خویش در انجام آن بکوشى گویى که در
برابر چشم خدا نیستى و یا خداوند در کمین تو ننشسته است.اى جوینده بهشت! چقدر خواب تو دراز و مرکبت
کُند و همتت سُست‏ است.پس واى خدایا از این طالب و مطلوب! واى گریزنده از دوزخ! چه ‏شتابان به سوى
آتش روانه‏اى و چه زود خود را در آن فرو مى‏افکنى!!»۳

پی‌نوشت‌ها۱- سوره اعراف، آیه ۲۰۱٫۲- سوره زمر، آیه
۱۸٫۳- فى رحاب ائمّه اهل البیت – سیره الباقر، ص‏۲۲ – ۲۱٫منبع:برگرفته از کتاب زندگانی امام محمدباقر علیه السلام ،
تالیف آیت الله سید محمد تقی مدرسی.